Tiểu đường típ 2 là gì? Các nghiên cứu khoa học liên quan

Tiểu đường típ 2 là gì?

Tiểu đường típ 2 (Type 2 Diabetes Mellitus – T2DM) là một rối loạn chuyển hóa mạn tính đặc trưng bởi tình trạng tăng glucose huyết do cơ thể không sử dụng hiệu quả insulin. Insulin là hormone do tế bào beta tuyến tụy tiết ra, giúp glucose từ máu đi vào tế bào để tạo năng lượng. Ở người mắc T2DM, mô cơ, mô mỡ và gan trở nên đề kháng với insulin, khiến glucose bị giữ lại trong máu thay vì được hấp thụ.

Khác với tiểu đường típ 1, trong đó cơ thể gần như không sản xuất insulin do tự miễn phá hủy tế bào beta, bệnh nhân típ 2 vẫn còn insulin nội sinh nhưng không đủ để vượt qua đề kháng insulin. Theo thời gian, tuyến tụy không thể duy trì tiết insulin ở mức bù trừ, dẫn đến tăng đường huyết mạn tính và nhiều biến chứng nghiêm trọng.

T2DM là dạng tiểu đường phổ biến nhất, chiếm khoảng 90–95% tổng số ca tiểu đường. Bệnh có xu hướng tiến triển âm thầm và thường được phát hiện muộn. Mặc dù có liên quan di truyền, nhưng yếu tố lối sống như béo phì, ít vận động và chế độ ăn không lành mạnh là nguyên nhân hàng đầu thúc đẩy bệnh phát triển và trở nên phổ biến toàn cầu.

Cơ chế bệnh sinh

Tiểu đường típ 2 khởi phát từ sự kết hợp của hai cơ chế bệnh sinh chính: đề kháng insulin ở mô ngoại vi và suy giảm bài tiết insulin của tế bào beta. Khi mô cơ và gan không đáp ứng hiệu quả với insulin, nồng độ glucose máu tăng lên. Tuyến tụy phản ứng bằng cách tăng tiết insulin để bù đắp, nhưng cơ chế này không bền vững. Về lâu dài, tế bào beta bị "kiệt sức" và mất khả năng duy trì insulin huyết tương ở mức cần thiết.

Đề kháng insulin là hiện tượng giảm độ nhạy của tế bào đích với insulin. Các thụ thể insulin (IR) và kênh vận chuyển glucose (GLUT4) hoạt động kém hiệu quả, đặc biệt trong điều kiện có sự hiện diện của cytokine viêm và acid béo tự do. Gan cũng tiếp tục sản xuất glucose nội sinh (quá trình tân sinh glucose – gluconeogenesis) ngay cả khi nồng độ đường máu đã cao, càng làm trầm trọng tình trạng tăng glucose huyết.

Một số yếu tố cơ bản trong tiến trình bệnh sinh có thể tổng hợp như sau:

• Suy giảm số lượng và chức năng thụ thể insulin
• Tăng bài tiết glucagon, chống lại tác dụng của insulin
• Viêm mạn tính cấp độ thấp ở mô mỡ gây rối loạn chuyển hóa
• Ảnh hưởng của microbiota đường ruột đến đáp ứng chuyển hóa

Bảng dưới đây tóm tắt vai trò của các cơ quan đích trong cơ chế bệnh sinh của T2DM:

Cơ quan	Vai trò chính
Tụy (tế bào beta)	Tiết insulin – suy giảm theo thời gian
Cơ xương	Giảm hấp thu glucose do kháng insulin
Gan	Tăng sản xuất glucose bất thường
Mô mỡ	Tăng acid béo tự do, viêm nền

Triệu chứng lâm sàng

Tiểu đường típ 2 thường diễn tiến âm thầm trong nhiều năm mà không biểu hiện rõ ràng. Nhiều bệnh nhân chỉ được chẩn đoán sau khi xuất hiện biến chứng hoặc kiểm tra sức khỏe định kỳ. Khi có triệu chứng, chúng thường là hệ quả của tăng đường huyết kéo dài và mất cân bằng chuyển hóa.

Các triệu chứng điển hình bao gồm:

• Tiểu nhiều, khát nước nhiều (do tăng áp lực thẩm thấu máu)
• Ăn nhiều nhưng sụt cân (glucose không được tế bào hấp thu)
• Mệt mỏi, yếu sức kéo dài
• Nhìn mờ, khô da, dễ nhiễm trùng

Ở phụ nữ, T2DM có thể biểu hiện bằng nhiễm nấm tái phát vùng sinh dục, còn ở nam giới có thể là rối loạn cương. Ngoài ra, bệnh nhân còn có thể kèm theo tăng huyết áp, rối loạn lipid máu, gan nhiễm mỡ, và hội chứng chuyển hóa.

Tiêu chuẩn chẩn đoán

Chẩn đoán tiểu đường típ 2 dựa trên các chỉ số xét nghiệm sinh hóa đánh giá mức đường huyết. Theo American Diabetes Association (ADA), một cá nhân được chẩn đoán mắc T2DM nếu có ít nhất một trong các tiêu chí sau:

• Glucose huyết lúc đói (FPG) ≥ 126 mg/dL (7.0 mmol/L)
• HbA1c ≥ 6.5% theo phương pháp chuẩn hóa NGSP
• Đường huyết sau nghiệm pháp dung nạp glucose (OGTT 2h) ≥ 200 mg/dL
• Đường huyết bất kỳ ≥ 200 mg/dL kèm triệu chứng điển hình

HbA1c là chỉ số phản ánh mức đường huyết trung bình trong khoảng 2–3 tháng gần nhất và được dùng phổ biến trong theo dõi điều trị. Khi cần chuyển đổi đơn vị giữa mmol/L và mg/dL, có thể sử dụng công thức:

$[\text{Glucose}]_{\text{mg/dL}} = [\text{Glucose}]_{\text{mmol/L}} \times 18$

Trong trường hợp bệnh nhân có yếu tố nguy cơ cao nhưng chỉ số chưa đạt ngưỡng tiểu đường, có thể được phân loại là tiền đái tháo đường và cần can thiệp dự phòng sớm.

Nguy cơ và yếu tố liên quan

Tiểu đường típ 2 là bệnh lý chịu ảnh hưởng mạnh từ yếu tố môi trường và lối sống, tuy nhiên vai trò của yếu tố di truyền cũng rất đáng kể. Nguy cơ mắc bệnh tăng theo tuổi và tỷ lệ cao hơn ở những người có tiền sử gia đình có người mắc T2DM. Dữ liệu từ các nghiên cứu dịch tễ học cho thấy nguy cơ mắc bệnh tăng đáng kể nếu có ít nhất một người thân bậc một mắc bệnh.

Béo phì, đặc biệt là béo bụng (tăng chu vi vòng eo), là yếu tố nguy cơ lớn nhất. Mỡ nội tạng tiết ra nhiều cytokine tiền viêm như TNF-α, IL-6, góp phần gây đề kháng insulin toàn thân. Lối sống ít vận động làm giảm khả năng sử dụng glucose của cơ xương và làm giảm độ nhạy insulin. Chế độ ăn giàu đường tinh luyện, chất béo bão hòa và thực phẩm siêu chế biến cũng làm tăng nguy cơ rối loạn chuyển hóa.

Các yếu tố nguy cơ chính bao gồm:

• Chỉ số BMI ≥ 25 (người châu Á ≥ 23)
• Tiền sử rối loạn dung nạp glucose hoặc tiền đái tháo đường
• Phụ nữ từng bị đái tháo đường thai kỳ hoặc hội chứng buồng trứng đa nang (PCOS)
• Tiền sử tăng huyết áp hoặc rối loạn lipid máu
• Lối sống tĩnh tại, hút thuốc lá, stress mạn tính

Một số biến thể gen như TCF7L2, KCNJ11, PPARG đã được xác định có liên quan đến nguy cơ mắc T2DM qua các nghiên cứu GWAS, đặc biệt trong các nhóm dân số châu Á, châu Âu và châu Phi.

Biến chứng

Khi đường huyết tăng cao kéo dài mà không kiểm soát tốt, bệnh nhân có nguy cơ gặp các biến chứng nghiêm trọng, ảnh hưởng đến chất lượng sống và tăng nguy cơ tử vong. Biến chứng có thể chia thành cấp tính (xảy ra nhanh, đe dọa tính mạng) và mạn tính (tích lũy theo thời gian).

Biến chứng mạn tính của T2DM được chia thành hai nhóm chính:

• Biến chứng vi mạch: tổn thương các mao mạch nhỏ, bao gồm:
  • Bệnh võng mạc: có thể dẫn đến mù lòa
  • Bệnh thận đái tháo đường: nguyên nhân hàng đầu gây suy thận mạn
  • Bệnh thần kinh ngoại vi: gây tê, dị cảm, loét bàn chân
• Biến chứng đại mạch: tổn thương động mạch lớn, bao gồm:
  • Bệnh động mạch vành: nguy cơ nhồi máu cơ tim
  • Bệnh mạch máu não: nguy cơ đột quỵ
  • Bệnh động mạch ngoại biên: gây hoại tử chi, cần đoạn chi

Biến chứng cấp tính ít gặp hơn nhưng nguy hiểm bao gồm tăng đường huyết tăng áp lực thẩm thấu (HHS), và nhiễm toan ceton do đái tháo đường (DKA) – tuy phổ biến hơn ở típ 1 nhưng vẫn có thể gặp ở típ 2 khi có stress cấp tính. Theo International Diabetes Federation, bệnh nhân T2DM có nguy cơ tử vong sớm cao gấp đôi so với người không mắc bệnh.

Phương pháp điều trị

Mục tiêu điều trị tiểu đường típ 2 là kiểm soát đường huyết hiệu quả, phòng ngừa biến chứng và cải thiện chất lượng sống. Điều trị gồm hai nhóm chính: thay đổi lối sống và điều trị bằng thuốc. Mỗi phác đồ cần được cá thể hóa theo đặc điểm bệnh nhân, bao gồm tuổi, thời gian mắc bệnh, mức HbA1c, nguy cơ hạ đường huyết và khả năng chi trả.

Can thiệp không dùng thuốc bao gồm:

• Chế độ ăn kiểm soát carbohydrate, ưu tiên thực phẩm nguyên chất, rau xanh, đạm nạc
• Giảm cân có kiểm soát, đặc biệt giảm mỡ nội tạng
• Tập thể dục aerobic ≥150 phút/tuần, kết hợp tập cơ 2 lần/tuần
• Ngủ đủ giấc, giảm căng thẳng, hạn chế rượu và bỏ thuốc lá

Thuốc điều trị được khuyến cáo theo bậc thang. Metformin là thuốc đầu tay do hiệu quả, chi phí thấp và ít gây hạ đường huyết. Khi metformin không đủ kiểm soát HbA1c, có thể phối hợp các thuốc khác:

Nhóm thuốc	Cơ chế	Ưu điểm
DPP-4 inhibitors	Tăng GLP-1 nội sinh	Ít gây hạ đường huyết, dung nạp tốt
SGLT2 inhibitors	Giảm tái hấp thu glucose ở thận	Giảm cân, lợi tim mạch và thận
GLP-1 analogs	Tăng tiết insulin, giảm glucagon	Giảm cân mạnh, lợi tim mạch
Insulin	Bổ sung insulin ngoại sinh	Hiệu quả cao trong mất bù

Điều trị cần theo dõi HbA1c mỗi 3–6 tháng. Mục tiêu HbA1c thường $\leq 7\%$, nhưng có thể linh hoạt tùy bệnh nhân.

Phòng ngừa tiểu đường típ 2

Tiểu đường típ 2 có thể phòng ngừa hiệu quả thông qua điều chỉnh lối sống, đặc biệt ở những người có tiền sử rối loạn dung nạp glucose. Nghiên cứu Diabetes Prevention Program (DPP) cho thấy can thiệp lối sống giúp giảm tới 58% nguy cơ chuyển thành T2DM.

Các chiến lược hiệu quả bao gồm:

• Giảm ít nhất 5–7% cân nặng ở người thừa cân
• Duy trì hoạt động thể lực thường xuyên
• Chế độ ăn giảm đường, tăng chất xơ
• Không hút thuốc, kiểm soát huyết áp và mỡ máu
• Khám sức khỏe định kỳ để phát hiện sớm

Hướng nghiên cứu và điều trị tương lai

Nghiên cứu điều trị T2DM đang chuyển dần sang cá thể hóa liệu pháp và kiểm soát toàn diện nguy cơ tim mạch. Các thuốc mới như agonist kép GIP/GLP-1, thuốc kết hợp insulin thông minh và các liệu pháp chỉnh sửa gen đang được thử nghiệm với kết quả ban đầu khả quan.

Công nghệ cũng đóng vai trò ngày càng lớn, từ cảm biến đường huyết liên tục (CGM), máy bơm insulin, đến ứng dụng di động và trí tuệ nhân tạo hỗ trợ tự quản lý bệnh. Hướng tiếp cận “precision diabetes care” đang được phát triển nhằm phân nhóm bệnh nhân theo kiểu hình đáp ứng và nguy cơ biến chứng.

Tài liệu tham khảo

1. American Diabetes Association (ADA)
2. International Diabetes Federation
3. Centers for Disease Control and Prevention (CDC)
4. National Institute of Diabetes and Digestive and Kidney Diseases (NIDDK)
5. Endocrine Society – Clinical Practice Guidelines
6. PubMed Central – Pathophysiology of Type 2 Diabetes
7. National Human Genome Research Institute – TCF7L2